بدن انسان دارای یک سیستم پیچیده ولی کارامد برای کنترل قند خون است. گلوکز بالای خون می تواند برای بدن مضرّ باشد و باید سطح قند خون همواره در یک اندازه مشخص و تنظیم شده حفظ شود. وقتی که غذا مصرف می شود، به یکباره میزان بسیار زیادی قند و گلوکز وارد جریان خون می شود که باید به سرعت از خون پاکسازی و خارج شود. از سوی دیگر در زمان کار و فعالیت بدنی یا در زمان خواب سلولهای بدن به مقدار زیادی قند احتیاج دارند که لازم است از منابع درونی و ذخیره شده بدن برای این منظور استفاده شود. این کار یعنی ذخیره سازی قند اضافه و آزاد کردن ذخایر گلوکز به خون، بصورت مرتب و لحظه‌ای در بدن انسانها کنترل می شود و در این میان دو غدّه کبد و پانکراس نقش اصلی و اساسی دارند. 

اختلال در تنظیم قند خون می تواند به افزایش بیش از حد قند خون که دیابت نام دارد، و یا به کاهش بیش از حد قند خون که هیپوگلایسمی نام دارد، منجر شود که هر دو مورد برای سلولها و اعضای بدن خطرناک و آسیب رسان هستند.

بهترین راه تشخیص این اختلالات اندازه گیری میزان قند خون است. در این نوشته سعی داریم تا شما را با اعداد نرمال و غیر طبیعی میزان قند خون در حالت ناشتا و بعد از مصرف غذا آشنا کنیم.

برای بررسی متابلیسم قند خون و تشخیص بیماریهای آن، سه نوع آزمایش بیشتر از همه انجام می شود. البتّه در موارد خاصی مانند بارداری و در افراد خاص می توان آزمایشات تکمیلی و بیشتری هم انجام داد. این آزمایش ها عبارتند از:

قند خون ناشتا

برای اندازه گیری قند خون ناشتا باید حداقل به مدت ۸ ساعت ناشتا باشید. اندازه گیری بهتر است با نمونه خون در آزمایشگاه انجام شود و اندازه گیری با دستگاه خانگی و نوار قند خون می تواند بسته به نوع نوار تا ۱۰ درصد خطا داشته باشد و ملاک همان قند ناشتای آزمایشگاه است.

عدد نرمال قند خون ناشتا کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر خون است. از عدد ۱۰۰ تا ۱۲۵ محدوده پیش دیابت و عدم تحمل قند خون است و عدد ۱۲۶ و بالاتر نشانه دیابت قندی است. البته برای تشخیص دیابت با استفاده از تست قند خون ناشتا لازم است حداقل دو تست قند ناشتا در فاصله یک ماه بالای ۱۲۶ باشد مگر اینکه شخص همزمان علایم دیابت یا هموگلوبین A1c بالا هم داشته باشد که با یکبار قند بالا هم می توان دیابت را تشخیص داد.

در بعضی از منابع علمی قند خون تا ۱۱۰ میلی گرم نرمال است. از ۱۱۰ تا ۱۲۵ محدوده پیش دیابت است و بالای ۱۲۶ دیابت تلقی می شود. البته اغلب توصیه های پزشکی معتبر ملاک قند ناشتای نرمال را ۱۰۰ میلی گرم توصیه می کنند.

قند خون بلافاصله بعد از غذا

میزان قند خون افراد بعد از خوردن غذا، به نوع غذا بستگی دارد. غذاهایی که حاوی قندهای ساده هستند و اصطلاحاً مزه شیرین دارند، می توانند به سرعت جذب شده و قند خون را سریعاً افزایش دهند. برعکس غذاهای پروتئینی و چربی کمتر می توانند قند خون را افزایش دهند. به همین دلیل در تفسیر قند خون بعد از غذا باید به نوع غذا هم دقت کرد. 

اندازه گیری قند خون بلافاصله بعد از غذا به ندرت انجام می شود و کاربرد بالینی کمی هم دارد. با این حال بعد از مصرف وعده غذایی، در افراد سالم:

بصورت کلی قند خون بعد از غذا باید کمتر از ۲۰۰ میلی گرم باشد.

اگر قند خون تا ۲۳۰ میلی گرم بالاتر رفت، احتمال پیش دیابت مطرح است.

اگر قند بعد از غذا بالای ۲۳۰ بود، باید بفکر دیابت بود.

قند خون بعد از مصرف گلوکز

اندازه گیری قند خون بعد از غذا با توجّه به ترکیبات غذایی و نوع غذای مصرف شده، متفاوت است. به همین دلیل برای یکسان کردن نتایج و تفسیر مناسب افزایش قند خون بعد از غذا، از مصرف گلوکز استفاده می شود. به این صورت که مقدار مشخصی گلوکز بعد از نمونه گیری خون ناشتا به فرد داده می شود تا میل کند. این گلوکز بصورت مایع است و معمولاً حاوی ۵۰ تا ۷۵ گرم قند خالص گلوکز است. این تست به تست تحمل گلوکز یا Oral Glucose Tolerance Test - OGTT معروف است.

این تست بصورت روتین کاربرد ندارد و بیشتر از همه در دو مورد خاصّ استفاده می شود:

۱- در موارد که تشخیص دیابت مشکوک است. به اینصورت که بین قند ناشتا و هموگلوبین سه ماهه، عدم هماهنگی وجود داشته باشد. مثلاً یکی از تست ها در مرحله دیابت باشد ولی تست دوّمی خیر. در این صورت بهترین کار انجام OGTT است.

۲- دوّمین مورد استفاده در افراد باردار است که در ماه پنجم بارداری انجام می شود.

نمونه خون برای تست قند، یک یا دو ساعت بعد از مصرف گلوکز از فرد گرفته می شود.

یک ساعت بعد از گلوکز

میزان استاندارد این تست قند خون کمتر از ۱۵۵ میلی گرم است و عدد ۱۵۵ و بالاتر به معنی دیابت قندی و لزوم درمان است. برخی از منابع علمی ارزش بیشتری برای تست یک ساعته نسبت به تست دو ساعته قائل هستند.

دو ساعت بعد از مصرف گلوکز

میزان نرمال تست OGTT کمتر از ۱۴۰ میلی گرم در دسی لیتر است.

اعداد از ۱۴۰ تا ۱۹۹ میلی گرم به معنی پیش دیابت و عدم تحمل قند خون است.

اعداد ۲۰۰ میلی گرم و بیشتر از آن به معنی تشخیص قطعی دیابت است و لازم است درمان شروع شود.

هموگلوبین سه ماهه

این تس یکی از آزمایش های دقیق برای تشخیص دیابت است. 

عمر گلبولهای قرمز خون در حدود سه ماه است و میزان قندی که در طول سه ماه بر روی گلبولهای قرمز خون رسوب می کند، نشانه بسیار مهمّی از میانگین عدد قند خون در سه ماه گذشته است. 

همه منابع علمی تأکید دارند که میزان هموگلوبین سه ماهه Hb A1c  به میزان ۶.۵ درصد یا بیشتر به معنی تشخیص دیابت است، حتّی در افرادی که بی علامت هستند و علایم بالینی دیابت ندارند.

این آزمایش خون در تشخیص پیش دیابت و سندروم متابلیک هم کمک کننده است ولی اندازه تعریف شده برای این تشخیص در مطالعات و منابع مختلف متفاوت است:

از نظر سازمان بهداشت جهانی WHO ، میزان نرمال HbA1c کمتر از ۶ درصد است و از ۶ درصد تا ۶.۴ درصد به عنوان پیش دیابت تعریف شده است.

ولی با تعریف انجمن دیابت آمریکا میزان این عدد برای تشخیص پیش دیابت پایین تر است و کمتر از ۵.۷ درصد به عنوان نرمال تعریف می شود و از ۵.۷ درصد تا ۶.۴ درصد به عنوان پیش دیابت تلقی می گردد.