طپش قلب چیست؟

عملکرد قلب به گونه ایست که در هر دقیقه نزدیک به 70 بار منقبض و منبسط می شود و در هر ضربان نزدیک به 70 سی سی خون را وارد چرخه گردش خون می کند. با این حال این جنب و جوش قلب داخل قفسه سینه احساس نمی شود و کمتر کسی هست که در طول روز از ضربان و انقباض قلب خود آگاه باشد، در حالیکه بافت قلب و عروق اصلی سرشار از پایانه های عصبی است.

دلیل این موضوع به توالی انقباض قلب، آناتومی مخصوص قلب و پرده های دور آن و هم چنین سیستم عصبی مرکزی انسان برمی گردد.

 اطراف قلب یک لایه نازک از سلولها و بافت همبند وجود دارد که از یک سمت بر روی قلب قرار می گیرد و از سمت مقابل بر روی دیافراگم، عروق اصلی، ریه ها و سایر بافت های مجاور قرار دارد. رویه داخلی این دو لایه که اصطلاحا "پریکارد" نام دارد، بسیار صاف و بدون اصطکاک بوده و مابین آنها مقدار کمی (در حد 15 تا 50 سی سی)، مایع شفاف و روان قرار دارد. شکل خاص پریکارد و مایع داخل آن موجب می شود تا در زمان حرکت قلب داخل قفسه سینه فرد انقباض قلب را احساس نکند. البته مهم ترین دلیل این که در طول شبانه روز ما احساسی نسبت به ضربان قلب خود نداریم نظم منطقی و بسیار حساب شده قلب است که با توالی ویژه و با تعداد ضربان خاصی به صورت خودکار در طول شبانه روز می تپد و در اثر این نظم است که تحریک عصبی ناشی از انقباض قلب توسط ناحیه ناخودآگاه و حسی مغز، حذف می شود و ما احساس ضربان قلب نداریم.

طپش قلب در حقیقت عبارت است از احساس ضربان قلب. به این صورت که به صورت موقت یا طولانی، یک نفر که تا الان متوجه ضربان قلب خود نبوده است، انقباض قلب خود را احساس می کند. البته توصیف افراد از طپش قلب متفاوت است و می تواند به صورت یکی یا بیشتر از موارد زیر توصیف شود:

1. احساس ضربان قلب

2. کوبیدن قلب

3. پرپر زدن قلب

4. احساس بی نظمی قلب

5. احساس ضربان در گلو

6. بال زدن پروانه داخل قفسه سینه

طپش قلب در موارد زیر ایجاد می شود:

1- از بین رفتن توالی طبیعی انقباض قلب

در قلب نرمال ابتدا گره سینوسی به صورت خودکار تحریک میشود، سپس دهلیزهای راست و چپ منقبض می شوند . سپس گره دهلیزی-بطنی و بعد از آن با تاخیری کوتاه، بطن راست و چپ با هم تحریک می گردند. هرگونه تغییر در این مسیر نرمال انقباض قلب می تواند موجب احساس ضربان قلب و طپش قلب گردد. شایع ترین حالتی که این روند را به هم میزند، ضربانات زودرس قلبی است. ضربان زودرس یا نابجا، حالتی است که در آن تحریک قلب از عضله دهلیز، بطن یا قسمتی از سیستم هدایتی قلب شروع می گردد. این اتفاق نابجا با به هم زدن هماهنگی بین حفرات و دریچه های قلبی و خارج کردن احساس مغز از روال عادی، موجب احساس ضربان قلب نابجا و طپش قلب خواهد شد.

ضربان نابجا در افراد نرمال و با قلب طبیعی و در اثر تحریک عصبی و استرس های عادی زندگی هم می تواند روی دهد.

 کم خوابی، کم خونی، مصرف غذاها و نوشیدنی های محرک مانند قهوه، کافئین، الکل، تنباکو، غذاهای تند، پرخوری، دیر خوابیدن و به هم خوردن نظم خواب در شبانه روز و مصرف سیگار و تنباکو از عوامل بسیار شایع ایجاد ضربان زودرس و نابجای قلبی هستند.

در خانم ها در روزهای خونریزی ماهانه احتمال ضربان نابجا وجود دارد.

برخی بیماری ها هم می توانند منشا طپش قلب و ضربان نابجا باشند مانند کم کاری و پرکاری تیرویید، فشارخون بالا، کم خونی، برخی تومورها و بیماری های غده فوق کلیوی.کاهش یا افزایش برخی از یون های مهم خون هم می تواند عامل طپش قلب باشد، مانند کاهش یون پتاسیم (هیپوکالمی)، یا افزایش آن (هیپرکالمی) و کاهش یون کلسیم (هیپوکلسمی) یا افزایش آن (هیپرکلسمی).

برخی داروها و مواد محرک سیستم عصبی مانند قرص ریتالین، نوشابه های انرژی زا، مواد مکمل بدنسازی، کوکایین، آمفتامین و قرص های مرتبط مانند شیشه از عوامل مهم ایجاد طپش قلب هستند.

البته ضربانات نابجا همیشه هم در قلب نرمال روی نمی دهند و وجود آنها می تواند علامتی از شروع بیماری های مهم قلبی مانند تنگی عروق قلبی، تنگی یا نارسایی دریچه های قلبی و سایر بیماری های قلبی باشد.  

در برخی از افراد هم ضربانات نابجای قلبی می تواند شروع کننده آریتمی های مهم مانند فیبریلاسیون دهلیزی، تاکیکاردی بطنی و حتی فیبریلاسیون بطنی باشد.

2- حالت های فیزیولوژیک

 تعداد ضربان قلب در حالت بیداری حدود 70 بار در هر دقیقه است. البته در افراد نرمال از 60 تا 100 بار در دقیقه می تواند در نوسان باشد.ضربان قلب موقع خواب معمولا تا 10 بار در دقیقه کمتر از حالت بیداری است.  در افرادی که ورزش منظم انجام می دهند یا افرادی که فعالیت بدنی منظم دارند، بدلیل کارایی و بازده بالای سیستم گردش خون احتمال دارد ضربان قلبشان در حالت استراحت تا 50 بار در دقیقه و در موقع خواب حتی تا 40 بار در دقیقه هم برسد. برعکس افرادی که زندگی بدون فعالیت بدنی دارند و از آمادگی جسمانی لازم برخوردار نیستند، ضربان قلب پایه ی بیشتر از بقیه افراد خواهند داشت و احتمال دارد با فعالیت بدنی خیلی کم دچار افزایش شدید ضربان قلب و احساس طپش قلب بشوند.

حالت های فیزیولوژیک دیگری هستند که می توانند موجب کاهش یا افزایش ضربان قلب و احساس طپش قلب شوند. شرایطی مانند کم کاری غده تیرویید موجب کاهش ضربان قلب و برعکس پرکاری غده تیرویید، کم خونی، تب، حاملگی و عفونتها می توتنند موجب افزایش ضربان قلب گردند.

مصرف برخی از داروها که به داروهای بتابلوکر معروف هستند مانند پروپرانولول، آتنولول، متوپرولول، کارودیلول، بیزوپرولول و سوتالول می تواند موجب کاهش قلب شود. هم چنین داروهای کلسیم بلوکر از قبیل وراپامیل و دیلتیازم هم همین عارضه را دارند. سایر داروهایی که می توانند ضربان قلب را کاهش دهند عبارتند از دیگوکسین، آمیودارون.

اگر میزان مصرف شده از این داروها از میزان توصیه شده توسط پزشک بیشتر باشد، یا در موارد مسمومیت با این داروها و البته در برخی از افراد که حتی به مقادیر استاندارد این داروها هم حساس هستند، ضربان قلب از 40 بار در دقیقه هم کمتر شده و شخص علاوه از احساس طپش قلب احتمال دارد علایم همراه دیگری مانند ضعف و بیحالی مفرط، احساس سبکی سر، سرگیجه، دوبینی، از دست دادن تعادل و سنکوپ را هم تجربه کند که در صورت بروز این علایم خطر مراجعه فوری به اورژانس ضروری است.

حالتهای مرضی (پاتولوژیک)، که با افزایش ضربان قلب و طپش قلب همراه هستند، عبارتند از:تاکیکاردی های دهلیزی و در راس آنها "فیبریلاسیون دهلیزی"، آریتمی های ناگهانی فوق بطنی PSVT، تاکیکاردی بطنی VT و فیبریلاسیون بطنی VF. این آریتمی ها که با تعداد ضربان قلب بیشتر از 100 و حتی 140 خود را نشان می دهند، علاوه از طپش قلب با سرگیجه و کاهش سطح هوشیاری هم همراه هستند و در صورتی که یک فرد همراه با طپش قلب ، تعداد ضربان قلب بیشتر از 100 بار در دقیقه دارد یا یکی از علایم خطر مانند ضعف و بیحالی، سرگیجه، احساس سبکی سر و سنکوپ را داشته باشد، در اولین فرصت باید به اورژانس مراجعه نماید.

3- بیماری های قلبی

طپش قلب می تواند اولین علامت از بیماری های قلبی باشد، ولی با این حال در اغلب موارد طپش قلب در این افراد با سایر علایم و نشانه های بیماری قلبی مانند تنگی نفس، درد سینه یا سنکوپ هم همراهی دارد.

گرفتگی عروق قلبی، با ایجاد ایسکمی در قلب می تواند موجب ضربانات زودرس بطنی و طپش قلب گردد که در این حالت معمولا با درد سینه فعالیتی همراه است.

نارسایی دریچه های قلبی، تنگی دریچه های قلبی هم از مواردی هستند که در مراحل اولیه و پیشرفته به دلایل مختلف می توانند موجب بروز طپش قلب شوند. بزرگ شدن حفرات قلب، افزایش حجم خون داخل حفرات قلب، نارسایی قلبی و آریتمی های همراه مانند فیبریلاسیون دهلیزی از جمله علل ایجاد طپش قلب در بیماران دریپه ای است. البته شایع ترین حالتی از دریچه های قلبی که موجب طپش قلب می شود، به ویژه در خانم های جوان، پرولاپس دریچه میترال است که می تواند با نارسایی دریچه میترال یا بدون آن روی دهد.

بیماری های مادرزادی قلب که در سنین بالاتر خود را نشان می دهند، مانند ASD (سوراخ بین دهلیزی قلب)، گاها اولین تظاهرشان "طپش قلب" است. البته سایر بیماری های مادرزادی قلب و حتی آنهایی که قبلا تشخیص داده شده و حتی درمان هم شده اند، قادر به ایجاد علایم و طپش قلب می باشند.

بیماری های دیگر قلبی مانند نارسایی قلب، بیماری های پریکارد و تومورهای قلبی هم می توانند خود را برای اولین بار یا در ادامه درمان به صورت طپش قلب بروز دهند.

4- عوامل روحی و استرس ها

همانگونه که اشاره شد، ورودی اعصاب حسی از قلب به سمت مراکز حسی مغز همواره فعال است ولی به دلیل منظم بودن و تکرار شبانه روزی این تحریکات عصبی، قسمت ناخودآگاه مغز مانع احساس ضربان قلب توسط افراد می شود. عواملی که بر سیستم عصبی مغز اثرگذار هستند و موجب تحریک پذیری مغز می شوند، قادرند موجب آکاهی فرد از ضربان قلب خود و احساس طپش قلب شوند.

 مهم ترین این عوامل "اضطراب" است. اضطراب و به ویژه حمله اضطرابی هم می تواند موجب تحریک سیستم عصبی سمپاتیک و بالا رفتن تعداد ضربان قلب شود و هم با از بین بردن مهار مغزی موجب آگاهی شخص از ضربان خود گردد. کم خوابی، خواب نامنظم و به ویژه از بین رفتن خواب شبانه که موجب کاهش فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک می گردد، درگیری های ذهنی متعدد و استرس های شغلی و خانوادگی، همگی می توانند موچب بروز طپش قلب شوند.

آریتمی

به هرگونه تغییر در ریتم نرمال قلب، یا افزایش و کاهش تعداد ضربان قلب، آریتمی گفته می شود. البته همانطور که اشاره شد آریتمی می تواند از یک افزایش یا کاهش بی علامت ضربان قلب، تا چند عدد ضربان نابجای قلبی که با طپش قلب ساده خود را نشان میدهند تا آریتمی های مهم و تهدید کننده حیات مانند فیبریلاسیون دهلیزی، تاکیکاردی بطنی و انواع بلوک های قلبی، متغیر و در نوسان باشد.

پزشکان برای تشخیص آریتمی و تعیین اهمیت آن از روش های تشخیصی متعددی استفاده می کنند- که در مطلب دیگری به آنها اشاره شده است- ولی شاید بتوان گفت که اولین و مهم ترین ابزار تشخیصی در بررسی آریتمی ها، شرح حال مناسب بیمار است.

شرح حال توضیح حالتی است که بیمار در زمان بروز آریتمی قلبی پیدا می کند. بسته به نوع آریتمی و شدت و ضعف آن، هر فردی ممکن است علایم خاصی پیدا کند که توصیف دقیق آن به پزشک می تواند در تشخیص نوع بیماری زمینه ای و درمان آن کمک کننده باشد.

لذا لازم است در زمان بروز طپش قلب، به نکات زیر توجه کرده و در مراجعه به پزشک آنها را بیان نمایید:

1- این که حمله طپش قلب چه مقدار طول کشیده است، بسیار مهم است. طپش قلب می تواند به صورت لحظه ای و گذرا باشد، به عنوان مثال اکثر افراد ضربانات زودرس و نابجای قلب را به صورت احساس خالی شدن قلب یا اینکه قلب برای یک لحظه از طپش می ایستد، توصیف می کنند. طولانی شدن طپش قلب به معنی مهم بودن آن و لزوم مراجعه به پزشک است.

2- داشتن سابقه بیماری های قلبی بسیار مهم است. اکثر آریتمی های مهم در افراد با سابقه بیماری قلبی مانند سکته قلبی، نارسایی قلب و عمل قلب باز روی می دهد. این به معنی این نیست که افراد بدون بیماری قلبی به طپش قلب خود بی توجهی کنند، بلکه اگر فردی با سابقه بیماری قلبی دپار طپش قلب شد، حتما به پزشک معالج خود مراجعه نماید.

3- علایم همراه با طپش قلب بسیار مهم هستند. موارد خوش خیم طپش قلب با حملات گذرا و بدون سایر علایم همراه هستند. اگر شما در زمان طپش قلب علایم دیگری مانند:

1. سرگیجه

2. ضعف و بیحالی

3. درد قفسه سینه

4. تنگی نفس

5. از دست دادن تعادل

6. و بیهوشی و سنکوپ

شدید، حتما باید بلافاصله به اورژانس مراجعه نمایید.

4- تعداد ضربان قلب. سعی کنید در زمان طپش قلب با لمس نبض دست یا قرار دادن دست بر روی قلب، تعداد ضربان قلب خود را بشمارید. در این حالت علاوه از شمردن ضربان قلب حواستان به منظم یا نامنظم بودن ضربان قلب هم باشد برای این که این امر در تشخیص نوع آریتمی بسیار کمک کننده است. البه برای تعداد ضربان قلب لازم نیست حتما در یک دقیقه این کار را انجام دهید. اگر ضربان قلب منظم بود می توانید آن را در 10 یا 20 ثانیه شمرده و با ضرب کردن در 6 یا 3، تعداد ضربان در دقیقه را بدست آورید.

5- نکته مهم بعدی گرفتن نوار قلب در زمان طپش قلب است. اگرچه اغلب موارد طپش قلب گذرا هستند و فرصت برای گرفتن نوار قلب نیست ولی اگر طپش قلب شما در حدی است که بتوانید با مراجعه به نزدیک ترین مرکز درمانی نوار قلب بگیرید، این امر در تشخیص نوع آریتمی شما بسیار می تواند کمک کننده باشد.

دکتر امیرفرهنگی

کلینیک قلب من