سرگیجه

سرگیجه یک احساس مربوط به مغز است و به مجموعه ای از علایم شامل عدم تعادل، سبکی سر، احساس از هوش رفتن و افتادن گفته می شود. با توجه به متعدد بودن علل و تظاهرات سرگیجه، این که یک نفر احساس سرگیجه داشته باشد، می تواند تشخیص ها و پیش آمد های کاملا متفاوتی داشته باشد ، لذا لازم است برای تشخیص دقیق تر ناراحتی خود توضیحات دیگری هم در مورد احساس ایجاد شده یا علایم همراه ارایه شود.

علت ایجاد سرگیجه بسیار متنوع و متعدد است و تقریبا اکثر بیماری ها می توانند موجب ایجاد سرگیجه بشوند. از نظر علل ایجاد سرگیجه تقسیم بندی های مختلفی وجود دارد ولی در کل می توان علل ایجاد سرگیجه را در 3 گره طبقه بندی کرد.

علل ايجاد سرگيجه

کاهش خون رسانی به مغز

شایع ترین علت سرگیجه، کاهش گذرای خونرسانی به مغز است. مغز به عنوان عضو حیاتی بدن، سیستم گردش خون مخصوص به خود را دارد و در اثر عملکرد دقیق گیرنده های عصبی و سیستم اعصاب خودکار بدن (سمپاتیک و پاراسمپاتیک)، در حالت های مختلف مانند فشارخون بالا و پایین، یا در موقع ایستادن و انواع فعالیت های بدنی، مقدار خون مورد نیاز مغز، تامین می شود. سلول های مغزی جزو فعال ترین سلول های بدن هستند و کاهش جریان خون مغز حتی برای چند ثانیه، موجب اختلال عملکرد و احساس سبکی سر، احساس نزدیک به مردن و عدم تعادل و سنکوپ خواهد شد. کاهش خون رسانی به مغز علل مختلفی دارد که به صورت خلاصه در زیر آمده اند.

افت فشارخون وضعیتی

Orthostatic Hypotension

این حالت بسیار شایع است و تقریبا کسی نیست که این حالت یعنی سرگیجه گذرا به دنبال بلند شدن از زمین یا ایستادن طولانی مدت را تجربه نکرده باشد.

در بدن ما موقع بلند شدن از حالت نشسته، در اثر نیروی جاذبه مقدار 500 سی سی تا یک لیتر خون به سمت پاها حرکت می کند و همین امر موجب کاهش گذرای خونرسانی به سر و مغز می گردد. البته به صورت طبیعی، سیستم تنظیم عصبی و هورمونی موجود در بدن، با انقباض عروق پاها و عضلات و هم چنین انقباض شدیدتر قلب، مانع تغییر فشارخون مغز و اعضای حیاتی بدن می شود ولی در برخی از شرایط، عملکرد این سیستم هم کافی نبوده و مقدار خون مغز به صورت گذرا کاهش پیدا می کند که بسته به شدت کاهش خون رسانی می تواند علایم خفیف مانند یک سرگیجه گذرا تا علایم شدیدی مانند احساس سبکی سر و کاهش سطح هوشیاری و حتی افتادن بر روی زمین را ایجاد نماید. این حالت پس از چند لحظه یا به دنبال نشستن، به صورت کامل از بین خواهد رفت.

بسیاری از موارد افت فشارخون وضعیتی به دنبال بلند شدن یا ایستادن، خوش خیم و گذرا هستند و دلیل بر بیماری خاصی هم نیستند. برخی حالت های فیزیولوژیک که موجب ایجاد یا تشدید این حالت می شوند عبارتند از:

کم آبی و عدم مصرف مایعات کافی
گرسنگی و افت قند خون
قرار گرفتن در محیط گرم و تعریق زیاد
استفاده از کافئین، قهوه
به دنبال مصرف غذای سنگین
ایستادن ناگهانی به دنبال خواب یا دراز کشیدن طولانی
به دنبال نشستن طولانی در دستشویی
استرس و اضطراب
بیماری های التهابی ساده مانند سرماخوردگی
تب و عفونت بدن
افرادی که فشارخون بالا دارند یا از داروهای فشارخون استفاده می کنند.
استفاده از برخی داروها مانند قرص سرماخوردگی، داروهای ضد التهاب مانند بروفن و سلکوکسیب،پرازوسین، تامسولوسین، دوپامین و داروهای پارکینسون، داروهای ادرار آور مانند فورزماید (لازیکس)، تریامترن و هیدروکلرتیازید.
کم خونی
به دنبال دیالیز
خونریزی از بدن شامل موارد مخفی مانند خونریزی داخلی و موارد آشکار خونریزی به خارج بدن.

موارد گذرا و خوش خیم این حالت احتیاج به مراجعه پزشکی ندارد و با رعایت مواردی که اشاره شد، از بین می رود. ولی در شرایط غیر طبیعی زیر لازم است در اولین فرصت، به پزشک مراجعه نمایید:

حملات مکرر و متعدد افت گذرای فشارخون
حالت های شدید به صورت کاهش سطح هوشیار یا افتادن
در صورت مصرف داروی خاص
رنگ پریدگی و احساس ضعف در سایر ساعات روز

افت فشارخون پایدار

اگر عامل افت فشارخون شدید باشد، علاوه از افت گذرای فشارخون به دنبال ایستادن یا بلند شدن از زمین، در سایر حالت ها و حتی در حالت نشسته هم فرد احساس سرگیجه خواهد داشت. این سرگیجه عموما با احساس ضعف، بیحالی و عدم توانایی در انجام فعالیت های روزانه همراه است و در اغلب موارد در افرادی دیده می شود که از داروهای متعدد کاهنده فشارخون استفاده می کنند. اگر شما دارای فشارخون هستید -به ویژه اگر تازه تشخیص داده شده است - و از داروهای فشارخون استفاده می کنید و علایم گفته شده را دارید، لازم است سریعا با پزشک معالج خود مشورت نمایید.

حالت های دیگری که می توانند این علایم را ایجاد نمایند عبارتند از:

خونریزی شدید
کم خونی شدید
کمبود ویتامین ها و املاح ضروری بدن
نارسایی غده فوق کلیوی
نارسایی شدید قلبی
عفونتها
بدخیمی ها
نارسایی اعضای داخلی مانند کبد و کلیه

بیماریهای قلبی

وظیفه اصلی قلب رساندن خون به بدن و مغز است. طبیعتا هر نوع بیماری قلبی که موجب ناتوانی در رساندن خون به مغز گردد، می تواند به سرگیجه منجر شود. برخلاف افت فشارخون و مواردی که در بالا به آنها اشاره شد، بیماری های قلبی می توانند در هر ساعتی از شبانه روز و در هر حالتی، چه نشسته و چه ایستاده، منجر به بروز علایم مغزی شوند. بیماری های قلبی بسته به شدت بیماری و میزان اختلال در تغذیه مغز، می توانند علایمی گذرا مانند یک سرگیجه کم اهمیت تا علایمی شدید مانند کاهش سطح هوشیاری، از دست دادن تعادل و حتی سنکوپ ایجاد کنند. تقریبا اکثر بیماری های قلبی می توانند موجب سرگیجه شوند ولی مهم ترین آنها عبارتند از:

اختلال ریتم قلب - آریتمی ها

اختلال ریتم قلب در شکل ساده آن یعنی ایجاد ضربان های زودرس یا نابجا، غالبا به صورت طپش قلب گذرا احساس می شوند و به ندرت سرگیجه ایجاد می کنند.

آریتمی هایی که علایم مغزی ایجاد می کنند اکثرا مربوط به تعداد ضربان کم (برادی کاردی) و تعداد ضربان بالای (تاکیکاردی) قلب هستند.

ضربان کم قلب طبق تعریف یعنی کمتر از 60 با در دقیقه. البته ضربان قلب تا 50 بار در دقیقه در افراد ورزشکار و با فعالیت بدنی زیاد یا در زمان خواب و استراحت و هم چنین در افرادی که از داروهای قلبی استفاده می کنند، دیده می شود و معمولا هم علامتی ایجاد نمی کند. ضربان قلب کمتر از این مقدار می تواند با اختلال در خونرسانی مغزی موجب سرگیجه، سیاهی رفتن چشمها و کاهش هوشیاری گردد. این حالتها در برخی از بیماران گذرا بوده و خودبخود اصلاح می گردند ولی در برخی دیگر میتوانند تا ساعتها و حتی چند روز هم به طول بینجامند. علل ضربان قلب پایین عبارتند از:

مصرف داروهای کاهنده ضربان قلب مانند پروپرانولول، آتنولول، کارودیلول، بیزوپرولول و متوپرولول
مصرف داروهای کلسیم بلوکر مانند دیلتیازم و وراپامیل
دیگوکسین
آمیودارون
پتاسیم بالای خون
نارسایی پیشرفته کلیه
کم کاری غده تیرویید (هیپوتیروییدی)
بلوک اکتسابی قلب در اثر کهولت و سن زیاد

ضربان قلب زیاد طبق تعریف علمی، یعنی تعداد ضربان بالای 100 بار در دقیقه. البته در بسیاری از افراد مانند افراد با کم خونی، پرکاری غده تیرویید، افراد حامله و افراد با اضطراب و استرس زیاد، و هم چنین در زمان فعالیت بدنی، بطور طبیعی ضربان قلب می تواند از این مقدار بیشتر باشد. ضربان قلب بالا به ویژه بیشتر از 140 بار در دقیقه می تواند با کاهش خون رسانی به مغز و ارگان های حیاتی بدن موجب کاهش سطح هوشیاری و سنکوپ گردد. علل تاکیکاردی و ضربان قلب بالا که می توانند موجب سرگیجه و کاهش هوشیاری شوند، عبارتند است از:

تاکیکاردی بطنی (Ventricular Tachycardia VT): این آریتمی غالبا در افراد با سابقه بیماری قلبی یا عمل قلب باز ایجاد می شود.
فیبریلاسیون بطنی(Ventricular Fibrillation VF): این تاکیکاردی بدنبال تاکیکاردی بطنی و عدم درمان آن ایجاد می شود و معمولا به ایست قلبی منجر می شود.
فیبریلاسیون و تاکیکاردی دهلیزی(َAtrial Fibrillation AF): این آریتمی ها اگرچه به اندازه آریتمی های بطنی خطرناک نیستند ولی می توانند موجب سرگیجه و ناتوانی فرد شده و هم چنین با ایجاد لخته های داخل قلبی منجر به سکته مغزی گردند.
آریتمی های ناگهانی گره دهلیزی-بطنی(Paroxysmal Supra-Ventricular Tachycardia PSVT): این آریتمی ها که به آریتمی های ورود مجدد (Re-entry)، معروف هستند در اثر آناتومی خاص گره دهلیزی بطنی یا باقی ماندن مسیرهای اضافه عضلانی در قلب ایجاد می شوند. این آریتمی ها اصولا خوش خیم هستند و موجب مرگ و میر نمی شوند. شایع ترین علامت آنها ایجاد طپش قلب های ناگهانی، سرگیجه، احساس خفگی بوده و معمولا خودبخودی یا با مداخله اندکی از بین می روند.

انسداد دریچه ها و نارسایی قلب

یکی از علل کمتر شایع ولی مهم سرگیجه و سنکوپ، تنگی دریچه های قلبی به ویژه دریچه آئورت است. تنگی دریچه قلب باعث می شود تا مقدار محدودی خون به بدن برسد و در صورت انجام ورزش یا خوردن غذای سنگین، در اثر نرسیدن خون کافی به مغز سرگیجه و کاهش هوشیاری روی می دهد.
تنگی دریچه میترال با مکانیسم های مختلفی می تواند علایم مغزی ایجاد نماید. خود تنگی دریچه میترال، ایجاد آریتمی های مهم مانند فیبریلاسیون دهلیزی و از همه مهم تر ایجاد لخته خون داخل قلب و سکته حاد مغزی به دنبال آن.
تنگی دریچه های دیگر مانند تری کوسپید و دریچه ریوی هم با شیوع کمتری می توانند موجب ایجاد علایم مغزی و سرگیجه شوند.
برخی تومورهای داخل قلب با مکانیسم انسداد حفرات و دریچه های قلبی و هم چنین ایجاد آریتمی می توانند علایم مغزی و سرگیجه ایجاد نمایند. به ویژه در مورد تومور "میکسوم" که با اتصال به پایه ای کوچک قابلیت تحرک داخل قلب داشته و می تواند در یک پوزیشن خاص یا با چرخش بدن و جابجاشدن به صورت موقت موجب بروز سرگیجه و کاهش گذرای هوشیاری گردد.
نارسایی قلب پیشرفته با کاهش برون ده قلبی و کاهش میزان جریان خون بدن می تواند سرگیجه ایجاد نماید. این سرگیجه که در مراحل پیشرفته بیماری ایجاد می شود عموما با ضعف و بیحالی و تنگی نفس فعالیتی یا استراحتی همراهی دارد.

آسیب بافت مغزی

آسیب به بافت مغز می تواند موجب بروز سرگیجه گردد. اگرچه در آسیب های مهم مغزی سایر علایم مانند اختلالات حسی و حرکتی یا ناتوانی در صحبت کردن خیلی بارزتر از سرگیجه هستند با این حال در دوره مزمن خیلی از بیماری های مغزی و در بسیاری از بیماریهای خفیف و گذرای مغزی، سرگیجه می تواند تنها علامت بیماری باشد. ویژگی سرگیجه و سایر علایم در بیماری های مغزی پایدار بودن و از بین نرفتن آنها است.

آسیب های مغزی که موجب سرگیجه یا کاهش سطح هوشیاری می شوند عبارتند از:

سکته های مغزی به صورت انفارکتوس یا خونریزی مغزی: در این بیماری ها کاهش سطح هوشیاری و سنکوپ به همراه اختلال در راه رفتن، اختلال حس و صحبت کردن خیلی بارزتر از سرگیجه هستند ولی هم در مراحل اولیه به ویژه در سکته های کوچک یا در خونریریزی اپیدورال مغزی، سرگیجه می تواند خیلی بارز باشد.
تومورهای مغزی: تومورهای مغزی چه خوش خیم و چه بدخیم و متاستاتیک، می توانند موجب سرگیجه شوند. توجه به سایر علایم مانند تهوع و استفراغ یا آسیب به رشته اعصاب مغزی و اختلالات عصبی در صورت و انئام ها در تشخیص کمک کننده است. تومورها ناحیه خاصی از مغز ( منیر یا تومورهای ناحیه خلفی مغز) می توانند نوع خاصی از سرگیجه ایجاد کنند که در ادامه ذکر شده است.
مسمومیت ها : مسمومیت با الکل، مونو اکسید کربن، ویتامین های محلول در چربی مانند ویتامین D، مواد مخدر و محرک هایی مانند حشیش و کوکایین هم می توانند سرگیجه موقت یا دایمی ایجاد کنند.
به دنبال تنفس های تند و مکرر Hyper-Ventilation
استرس و اضطراب
به دنبال عفونت های خاص مانند مننژیت
مولتیپل اسکلروزیس

سرگیجه دورانی یا VERTIGO

Vertigo حالتی از سرگیجه است که در آن شخص احساس می کند محیط اطاق به دور سرش می چرخند یا با بستن چشمها احساس می کند که خودش در حال چرخش است. این احساس در برخی از بیماران دایمی است ولی در برخی دیگر از بیماران وابسته به پوزیشن خاصی است، مثلا با چرخش سر یا با خوابیدن و بلند شدن ایجاد می شود و با عدم تکرار آن پوزیشن خاص از بین می رود. این نوع از سرگیجه که معمولا با حالت تهوع هم همراه است در اثر اختلال در سیستم حفظ تعادل بدن ایجاد می شود.

سیستم حفظ تعادل بدن چهار عامل اصلی دارد:

قسمت خلفی مغز یا همان "مخچه"

گوش داخلی و سیستم حلزونی آن(Labyrinth)، که در لحظه وضعیت قرار گرفتن بدن و نوع حرکات انجام گرفته را به مغز ارسال می کند.

چشم ها، که در اصل پنجره مغز به بیرون و مشاهده کننده شرایط فرد و محیط اطراف هستند(Vision).

و گیرنده های حسی در پوست، عضلات و مفاصل بدن، که همواره درک دقیقی از وضعیت قرارگیری مفاصل و انقباض یا شل بودن عضلات و تنه به مغز می فرستند (Proprioception).

آسیب به هر کدام از این قسمت ها می تواند به احساس سرگیجه دورانی و چرخشی منجر گردد.

Benign Positional Vertigo BPV ،شایع ترین نوع این بیماری است که در اثر لابیرنتیت یا التهاب گوش داخلی ایجاد می شود. این بیماری که منشا التهابی یا ویروسی می تواند داشته باشد با سرگیجه وضعیتی خود را نشان میدهد و معمولا با تهوع هم همراه است. معاینه گوش توسط پزشک و بررسی از نظر آسیب های گوش از قبیل آسیب به پرده گوش، کلستوما، و سایر بیماری های گوش میانی و داخلی ضروری است.

الکل و داروهای روانگردان می توانند با آسیب به گوش و مخچه، موجب عدم تعادل و سرگیجه شوند.

تومورها و سکته های سیستم خلفی مغز یا مخچه خود را با این نوع از سرگیجه نشان می دهند.

تغییر بینایی چشم به صورت اختلال در دید، تغییر نمره عینک و به ویژه "آستیگماتیسم" می تواند موجب سرگیجه شود.

همانطونه اشاره شد سرگیجه شامل طیف بسیار گسترده ای از بیماری ها و شرایط فیزیولوژیک خاص است که برای تشخیص و درمان آن احتیاج به شرح حال بسیار دقیق از نظر نوع سرگیجه، زمان پیدایش، علت شروع و علایم همراه با آن و هم چنین بررسی کامل سایر اعضا و ارگان های بدن است. در کنار این لازم است پزشک برای تشخیص علت سرگیجه یک سری آزمایش خون و تصویربرداری هم انجام دهد.

دکتر امیر فرهنگی - متخصص قلب و عروق - کلینیک قلب من

09 فروردین 1399

دکتر امیرفرهنگی